Παναγιώτης Ποταγός: Ο Έλληνας Μάρκο Πόλο
Η καταγωγή του κορυφαίου Έλληνα ερευνητή είναι εξίσου εντυπωσιακή όσο και η ζωή του. Παππούς του ήταν ο οπλαρχηγός Λάλας, που μαζί με άλλους καπεταναίους συμμετείχε στην πολιορκία της Τρίπολης.
Ο καπετάνιος στάθηκε τυχερός : μπήκε από τους πρώτους στο σαράι του Μαχμούτ μπέη και άρπαξε τα χρυσαφικά του. Έτσι, όταν ο μικρός Παναγιώτης χάνει τον πατέρα του σε ηλικία μόλις πέντε μηνών -σκοτώθηκε καταδιώκοντας τη συμμορία των Κατζαδιού-Γυφτογιαννάκη- κληρονομεί μια τεράστια περιουσία.
Ο Ποταγός τελειώνει με άριστα την Ιατρική Σχολή στην Αθήνα, κερδίζει τον Μαυροκορδάκειο διαγωνισμό και συνεχίζει με σπουδές στο Παρίσι. Εκεί, όταν η γαλλική πρωτεύουσα πλήττεται από μεγάλη επιδημία χολέρας, ξεχωρίζει για την αλτρουιστική του δράση, και βραβεύεται από τη γαλλική κυβέρνηση. Παρά την αναγνώριση, η αγάπη για την πατρίδα τον φέρνει πίσω , όπου εργάζεται για λίγο ως στη Στεμνίτσα. Δεν μένει όμως πάνω από ένα χρόνο : η ανήσυχη φύση του και ο πόθος για μεγάλα ταξίδια, μυστηριώδεις και ανεξερεύνητες χώρες, τον σπρώχνουν μακριά.
Όμως, πριν ακόμα ξεκινήσει γι αυτά το σύνδρομο του Οδυσσέα τον κάνει ήδη ν’ αποζητά την επιστροφή του : «…απέληξα εις περιηγήσεις επί τη ελπίδι ότι αν εξ αυτών σώος διηρχόμην ηδυνάμην ηθικώς εν τη πατρίδι να χρησιμεύσω, και αν εχανόμην, εις έντιμον στάδιον ήθελον αποθάνε».
ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Χωρίς καμία βοήθεια από το ελληνικό κράτος και με ανύπαρκτα μέσα μεταφοράς, ξεκινά για την μεγάλη περιπέτεια από τη Βυτίνα στις 12 Νοεμβρίου 1867 σε ηλικία 29 ετών: Αθήνα, Αλεξανδρέττα, Λαοδίκεια, Τρίπολι, Χαλέπι, Μοσούλη, Βαγδάτη, Τεχεράνη, ινδικός Καύκασος, έρημος Γκόμπι, βόρεια Κίνα, Μογγολία, ανατολική Σιβηρία, Αγία Πετρούπολη, Οδησσός, Κωνσταντινούπολη και πάλι Αθήνα. Στο πρώτο αυτό ριψοκίνδυνο εγχείρημα ακολουθεί αρχικά τα ίχνη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αναζητώντας το αποτύπωμα που άφησε ο Μακεδόνας στρατηλάτης στους λαούς της Ανατολής.
Πράγματι, η ελληνική του καταγωγή τον βοηθά στα δυσπρόσιτα αυτά μέρη, ανοίγοντας του πόρτες άλλοτε στο πιο φτωχικό σπίτι κι άλλοτε στα παλάτια. Ο ίδιος αναφέρει πως οι ντόπιοι θυμούνται ακόμα τον Μέγα Αλέξανδρο και θεωρούν την Ελλάδα μυθική χώρα, που όμως βυθίστηκε στη θάλασσα. Τον ίδιο σεβασμό του δείχνουν και οι βασιλιάδες. Με τα πόδια, με καμήλες και άλογα, διασχίζει την Ασία. Άλλοτε ληστεύεται και φυλακίζεται και άλλοτε δέχεται μεγάλες τιμές και πλούσια δώρα από τοπικούς φύλαρχους. Εκείνος ωστόσο ενδιαφέρεται μόνο για την έρευνα και την καταγραφή.
Τον Οκτώβριο του 1869 συναντά τον ξάδελφο του βασιλιά της Περσίας, που του προτείνει να μείνει ως γιατρός στο παλάτι,και να μη συνεχίσει το ταξίδι γιατί δεν μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλειά του. Όταν ο Ποταγός αρνείται ο πρώτος του παραχωρεί συνοδεία είκοσι καβαλάρηδων και συστατικές αποστολές που τον ακολουθούν μέχρι το Αφγανιστάν. Ο εμίρης της Καμπούλ, εντυπωσιασμένος από τον τρόπο που κάνει γεωγραφικές και αστρονομικές παρατηρήσεις σχολιάζει :«Εσύ είσαι Φράγκος που πιστεύεις αυτά που πιστεύεις, ενώ εμείς είμαστε Έλληνες που ακολουθούμε τον Πλάτωνα, το Γαληνό και τον Αριστοτέλη».
Στα επόμενα ταξίδια του ξεκινά από το Σουέζ φτάνει στην Περσία, τις βορειοδυτικές Ινδίες και το Αφγανιστάν -όπου τερματίζει με το κύρος του τον εκεί εμφύλιο πόλεμο- και κατόπιν ξεκινά νέα αποστολή, στα βάθη της ανεξερεύνητης Αφρικής. Σε όλη τη διάρκεια των πολυετών περιηγήσεων του κρατά σημειώσεις, κάνει αστρολογικές και γεωγραφικές έρευνες, βυθομετρήσεις και θερμομετρικές παρατηρήσεις, μαζεύει νομίσματα, μέταλλα, σπόρους, περίεργα σκεύη, όπλα και ανθρωπολογικά αντικείμενα. Πολλά τα στέλνει σε πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, ενώ παράλληλα βιοπορίζεται ως γιατρός. Οι ξένοι πανεπιστημιακοί κύκλοι αναγνωρίζουν το έργο του, αλλά οι αντιαποικιοκρατικές του θέσεις τον καθιστούν ανεπιθύμητο σε πολλές χώρες, όπου απορρίπτουν τη μεθοδολογία των ερευνών του ως αντιεπιστημονικές.
ΑΠΟΘΕΩΣΗ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΑΔΙΑΦΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ
Το 1883, ύστερα από δέκα έξι χρόνια και οκτώ μήνες, επιστρέφει στην Ελλάδα. Εκεί όμως, αντί για τιμές, τον περιμένει η αδιαφορία. Αυτός, που στα απομακρυσμένα μέρη του κόσμου γίνεται δεκτός με τιμές, ως Έλληνας στη χώρα του περνά απαρατήρητος. Αναζητά, μάταια, τις μελέτες που στέλνει όλα αυτά τα χρόνια στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες. Μπορεί να έχει διασχίσει βουνά και ερήμους, αλλά δεν βρίσκει άκρη με την νεοελληνική γραφειοκρατία και αδιαφορία. Μετά από πολλές συναντήσεις με «αρμόδιους», βουλευτές, υπουργούς, τον βασιλιά Γεώργιο και τον ίδιο τον πρωθυπουργό Τρικούπη, ανακαλύπτει ότι οι περισσότερες πολύχρονες αναφορές στην καλύτερη περίπτωση απλά δεν έχουν διαβαστεί ποτέ, και στη χειρότερη έχουν χαθεί ή πεταχτεί… Η οικονομική του κατάσταση χειροτερεύει όταν του αρνούνται θέση του έφορου στην Εθνική Βιβλιοθήκη.
Με όσες σημειώσεις δεν έχουν πεταχτεί και αξιοποιώντας ένα πόνημα που βρίσκεται παραπεταμένο στα αρχεία της Πρυτανείας, εκδίδεται το 1883 από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ο πρώτος, 700 σελίδων, των περιηγήσεων του. Ονομάζεται «Περίληψις Περιηγήσεων» και αποτελείται από τέσσερα μέρη. Στα δύο πρώτα παρουσιάζονται τα γεγονότα από την αναχώρηση μέχρι και την επιστροφή του, στο τρίτο οι μέθοδοι χρονολόγησης που χρησιμοποίησε, και στο τέταρτο καταγράφει μετεωρολογικά και άλλα φυσικά φαινόμενα που παρατηρεί στα ταξίδια του. Στην Ελλάδα το μνημειώδες αυτό έργο περνά απαρατήρητο, αλλά όταν κυκλοφορεί στη γαλλική γλώσσα, δύο χρόνια μετά, αποθεώνεται.
Ο δεύτερος τόμος που, κατά τον ίδιο τον Ποταγό, «…θέλει περιγράψει ήθη, έθιµα, θρησκείαν, πολίτευµα και Ιστορίαν εκάστου έθνους, δι’ ων διήλθον, και περί εκάστου ων ήκουσα» δεν εκδίδεται ποτέ. Ο ίδιος αποσύρεται απογοητευμένος στην Κέρκυρα όπου πεθαίνει πάμφτωχος το 1903. Οι συγγενείς που επισκέπτονται το φτωχόσπιτο του, όταν ανακαλύπτουν ότι δεν έχει κρυμμένο θησαυρό –ο ίδιος ήταν εξαιρετικά ολιγαρκής- από το θυμό τους σχίζουν τα πολύτιμα συγγράμματά του που αποτελούσαν το υλικό των επόμενων τόμων….
Επίλογος στη ζωή του κορυφαίου αυτού Έλληνα, μπορεί να θεωρηθεί το λιτό περίγραμμα που του αφιέρωσε η Γεωγραφική Εταιρία της Γαλλίας και ο βασιλιά του Βελγίου Λεοπόλδος Β΄, πρόεδρος τότε της Παγκόσμιας Γεωγραφικής Εταιρίας : «Εις Έλλην».
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΦΑΝΙΑ ΣΤΗ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ
Παρότι στη διάρκεια της περιπετειώδους ζωής του ο Παναγιώτης Ποταγός έμεινε άγνωστος στη νεοελληνική πραγματικότητα, μετά το θάνατό του γεννήθηκαν γύρω του διάφορες μυθοπλασίες. Οι θρύλοι μιλούν για αμύθητα πλούτη που του χάρισαν βασιλιάδες της Ανατολής. Για χρόνια η λέξη περιηγητής ταυτίζεται με το όνομα του, ενώ αρκετοί πίστευαν ότι έχει φέρει μαζί του διαμάντια από τα λατομεία του Κανταχάρ στο Αφγανιστάν. Δεν έλειψαν μάλιστα και εκείνοι που τα αναζητούσαν…
Δημοσίευμα σε εφημερίδα του 1903 αναφέρει σκωπτικά, πως θα πρέπει με τόσα διαμάντια που του χάρισαν οι μαχαραγιάδες, θα έπρεπε να τα πουλάει με την οκά. Άλλοι του προσέδιδαν ταξίδια που ποτέ δεν έκανε, όπως την ανακάλυψη του Βόρειου Πόλου…
Οι περιηγήσεις του έδωσαν επίσης «τροφή» σε λαϊκά μυθιστορήματα. Στο έργο :«Τα ταξίδια του Ποταγού. Συνάντησις του ενδόξου Έλληνος περιηγητού με τον λέοντα της Μεσοποταμίας», ο ήρωας βαδίζει 450 χιλιόμετρα σε μια μέρα, ώσπου συναντά ένα άγριο λιοντάρι. Ο ερευνητής καταφέρνει να το δαμάσει όταν βγάζει ένα αγκάθι από το πόδι του, και τότε ο αιμοβόρος λέων μετατρέπεται σε τρυφερό γατί που γλύφει με ικανοποίηση τα χέρια του Ποταγού…
Όμως, ο πιο ουσιαστικός και διαχρονικός, επικήδειος λόγος ανήκει σε άρθρο του λογοτέχνη και ζωγράφου Φώτη Κόντογλου :«Και τον Ποταγό, όπως κάθε άνθρωπο που δεν κολακεύει και δεν γλύφει, τον περιποιηθήκανε οι πατριώτες του, όπως τούπρεπε και πέθανε άγνωστος και παραπεταμένος στις Νύμφες της Κέρκυρας. Άμα τους βάλουνε τους φημισμένους κάτω στη γη, τότε τους κάνουνε φιέστες και δοξάρια. Γι αυτό απορώ πως δεν έγινε ακόμα καμιά «επιτροπή δια την φιλοτέχνησην του ανδριάντος του ένδοξου τέκνου της Ελλάδος Παναγιώτου Ποταγού».
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.